Kant - Yargı Gücünün Eleştirisi: Estetik ve Güzellik

Kant, 3. kritiği “Yargı Gücünün Eleştirisi” ile felsefe dizgesini tamamlar. 3. Kritik estetik ve beğeni yargısını araştırır. Estetik yargı araştırması mantık sınırları içinde kalmaz; öznellik üzerinden Transandantal anlama ile nesneyi inceler. Kant’ın dizgesinde bilincin 3 farklı yetisi vardır:

Akıl: Tümel aracılığı ile tikeli belirme yetisidir.

Anlama Yetisi: Tümelin bilgisine sahip olma yetisidir.

Yargı Gücü: Tikeli tümelin altına koyma yetisidir.

Yargı gücü, duyguyu ortaya çıkaran bilgi yetisidir. Çünkü insan, anlama yetisi ile bilemediği ve akıl ile belirleyemediği ve de isteyemediği şeylere duygu geliştirir.

Beğeni Yargısı

Beğeni, fenomenler karşısında ortaya çıkan özneye ait yargıdır. Şöyle der Kant ‘Beğeni bir nesneyi yâda bir tasarımı, hiçbir çıkar olmaksızın hoşlanma veya hoşlanmama sezgisiyle yargılama yetisidir.’ (Y.G.E) Bu anlamda beğeni bilgi yargısı değildir; zorunlu olarak özneldir. Güzelliği ve estetik yargıyı insan sezgisinde ortaya çıkaran ise Doğa dır. Estetik yargı, aklın tasarımları ile temsil edilse dahi, duyum ve hazlarla öznelliğin yargısıdır. Estetiğin alanı güzel ve yüce dir.

‘Beğeni yargısını belirleyen hoşlanma, faydadan uzaktır.’ Fayda, istek ve ilgi içerir nesneye karşı; oysa hoşlanma, nesne karşısında salt haz duyar. Beğeni yargısının niteliği amaçsız olmasıdır; aynı zamanda beğeni ortak aklın, tarihin ve kültürün birikimi olan eğitimin (Bildung) ürünüdür. ‘Beğeni, Bir nesne konusunda, karşılık beklemeden, ondan hoşlanma veya hoşlanmama ile yargıda bulunma yetisidir. Bu durumda hoşlanmanın içerdiği konuya, Güzel denir.’ Güzel için fayda söz konusu değildir; fayda bir nesneye hükmetme, kullanmayı hedefler ama güzel de böyle bir amaç yoktur. Beğeni, salt ve pratik aklın dışında, estetik yargı verme yetisidir. Güzel, Doğa’nın kendi amaçlılığı ile ortaya çıkar. Doğa’daki uyumun zihindeki duyumu ile Güzel fenomeni kavranır.

Yüce ve Sezgi

Yüce, güzelden farklıdır; yargı yetisinin dışında var olur. ‘Yüce duygusunu uyandıran şey; biçime göre yargı yetimizin amacına aykırı, sergileme yetimiz için uygunsuz ve imgelem yetimiz için dehşet verici görünebilir. Ve salt bu nedenle daha da Yüce olarak yargılanır.’ Doğanın özündeki uyumun kaynağını (noumenon) bilmek mümkün değildir. Doğanın yasası olan yüce’yi sezme estetik ile olur. Doğanın aktif duyarlılığını ancak Sezgi ile kavrayabiliriz. Sezgi ile doğanın parçası olan aklın sınırlarını aşan varlık, Yüce duyumu kavranır. Yücenin sezilmesi ile insanda, hem beğeni ve kıvanç; hem de çaresizlik, dehşet duyguları oluşur. Doğa, Deha üzerinden sanat eserleriyle kendi amaçlılığını varlığa getirir.

Yüce akıl sınırını aşan, bilincin algı ve anlama ölçütlerini altüst eden, ‘büyük olan nesne’ dir. Yüce olanın nesne görünümü, karşısındaki özneyi idrak alanı içerisinde çaresiz bıraktır. Yüce karşısında belirsizlik alanı ile yüzleşir özne. Yüce ile karşılaşan akıl, görünmeyen ama düşünülen kavramların ve idelerin; duyulur varlık, büyük nesneler ve sınır durumlarda yansımasını görür. Yansıma, görü ve kavram arasındaki kaynaşmadan ortaya çıkan ışıma dır.

Yargı Gücü

Yargı gücü (imagination), akıl ile anlama yetisi arasında köprüdür. Kant, yargı gücünü ‘Özeli genel altına koymak ve özeli genel altında düşünmektir.’ diye tanımlar. Transandantal çözümleme ve sentez yeteneğidir yargı gücü ve doğrudan sezgi duyumu ile eski deneyimlere bağlanır. Bilme ve arzulama yetilerinin a priori ilkelerinin aksine, yargı gücü hep öznenin bir duruma ilişkin Duyarlılığı dır. Yargı gücüyle, doğa ile akıl arasında uzlaşmayı araştırır Kant; bu araştırmanın konusu Duygu dur. Duygunun temelinde a priori ilke bulunmalıdır ki bu Ereklilik dir. Zihin, Doğanın erekliliğini bilgi ile kavrayamasa da, duyumsayıp sezebilir.

Güzel

‘Hoşlanmanın nesnesine Güzel denir.’ Güzel, iyi ve doğrudan ayrı, kendi başına değer dir. Kant estetik yargıda bile, doğa ve ahlak alanındaki olduğu gibi a priori ilke ve genellik arar. Bu onun kritiğinin paradoks halidir. Bu çatışmayı aşmak için şunu söyler: ‘Güzel, kavrama dayanmadan genel olarak hoşa giden şeydir.’ Güzel olan şeyi sübjektif amaçlılık ile açıklar. Bu bağlamda Güzel, bizim bilgi yetileri ve kavramlarımızdan bağımsız olarak şeyi, özgür oyun alanımız içinde konumlandırmamız ve bundan estetik haz duymamızdır. Güzel diyerek izlediğimiz nesne, bize farklı ruh hali verir. Şiir okurken, resme bakarken; onlardan sadece haz almaya çalışırız. ‘Güzel, nesneyi sadece güzel olduğu için seyretmektir.’

Ortak Duygu

Beğeni hoşlanmaya dayanan öznel yargıdır ama Kant’a göre yine de zorunlu da olabilir. Bu durumu Ortak Duygu (sensus communis) kavramı ile açıklar: ‘Bir şeyin güzel olduğunu bildirdiğimiz yargı, kavramlara değil de, duygumuza dayanıyor olsa dahi; ortak duygu, herkesin bizim yargılarımızla uyuşacağını değil de, uyuşması lâzım geldiğini söyler. Ortak duygu, salt ideal norm dur. Ortak duygunun salt ideal norm olması şartı ile, bu norm ile uyuşan objeden duyulan ve yargı içinde ifade bulan hoşlanma, haklı olarak herkes için geçen bir kural yapılabilir.’

Ortak duygu (sensus communis) öyle ideal bir ilkedir ki, tümel beğenidir. Tekil beğeni yargıları, ortak duygu olarak tümel beğenin bir örnek üzerinden nesneleşmesidir. Bu bağlamda ‘Güzel, bir zorunlu hazzın objesi olarak, kavramsız bilinen şeydir.’

Kant, estetik yargının geçerliliği problemini araştırmıştı. Güzellik felsefesi, estetik yargılar ve haz psikolojisi ile ilgili idi. Fakat Kant, konuyu bütünlükten yoksun bir sistem içinde kaynaştırmaya çalıştı ve sonunda pek tutarlı olmayan sonuçlara ulaştı.

Kant-Salt Aklın Eleştirisi: Sezgi, Tam-Algı, Anlama Yetisi, Analitik, Sentetik ve A priori Sentetik Yargı

Varlık alanında beliren her şey, zaman-mekân koşulları görüngüdür. (Kant felsefesinde zaman-mekan hakkında bilgi için tıklayınız)

Analitik ve Sentetik Yargı

“Bütün yargılarda, bir kavramın bir yükleme bağlantısı söz konusudur. Bağlantı iki biçimde olabilir. Ya B yüklemi, A kavramına aittir; yani A kavramında içerilmiş herhangi bir şey dir. Yâda B yüklemi, A kavramının bütünüyle dışında olmakla beraber, gene de onunla bağlantılıdır. Birinci durumdaki yargıya analitik, diğerine ise sentetik diyorum.” (SAE) 

Analitik (çözümleyici) yargı, deneye başvurmadan a priori ve tümel olandır. Sentetik (sentez) yargı, görüngü ve deney ile bilgimizi çoğaltandır. Kavram (konu) ile yüklem arasındaki bağlantısına göre bir yargı, analitik veya sentetiktir.

Kavramlardan biri ötekini tam içerdiğinde, bu iki kavram arasındaki ilişki analitiktir. Analitik olumlu yargının en basit örneği, “A, A dır” dediğimde gerçekleşen özdeşliktir;  kavram, yüklemi tam olarak içermektedir. Analitik yargılar, a priori dir; çünkü deneyden ve yanılsamadan bağımsız, ne ise o olmaları ile belirlenmiştir. 

Analitik yargı, kavramın dışına çıkmadığı için yeni bilgi vermez, mevcut bilgiyi çözümler. Sentetik yargı, kavramın dışına çıkarak yargıdaki niteliği, bir başka konuya-kavrama taşır ve yeni bilgi oluşturur. Sentetik yargı, deney ile ortaya çıkar ve aynı türden olmayan iki kavram arasında bağlantı kurar. Bu bağda, kavramlardan biri ötekini, tam olarak içermez. Örneğin “Gül kırmızıdır” sentetik bir yargıdır; kırmızı ile gül arasındaki bağı içerir ama kırmızı olmayan gül, gül olmayan kırmızı şeyler dışarıda kalmıştır. Sentetik yargı  “A, B dir” ifadesidir ve deneye bağlı (a posteriori) bilgidir.

Analitik yargı açıklayıcıdır ama bilgiyi genişletmez, çünkü yüklem kavrama yeni bir şey katmaz. Örneğin, “bütün cisimler yer kaplar” dediğimde “yer kaplama” yüklemi, “cisim” kavramının tümelliğindedir, içindedir. Bu yargıdan yeni bir şey öğrenemeyiz çünkü yer kaplama kavramı, zaten cisim tanımı içinde yer almaktadır. Analitik yüklem, konu hakkında yeni bilgi vermez, yalnızca açıklar ve zorunluluğun bilgisidir. 

Sentetik yargı, kavram ve pratik olarak bilgimizi genişletir. Örneğin “tüm cisimler ağırdır”, ağırlık yükleminin niteliği üzerinden “tüm cisimler” kavramına eklenmiş sentetik yargıdır. Kavram olarak ağırdır, tüm cisimleri kapsamaz ve tüm cisimler, kavram olarak ağırlık niteliği altında toplanmaz. Öyleyse, ağırlık yükleminin cisim kavramı ile birleşmesinin olanağını veren zemin deneyimdir. 

Sentetik yargı, deneyim ile kavramının dışına çıktığı için yüklem, yeni bilgi verir. Sentetik yargı, deney koşullarında ölçebilir. Ancak deney koşullarında şimdi-burada ölçülen ve tespit edilen bilgi, her zaman ve koşulda gerçekleşmez, bu yüzden evrensel ve mutlak bilgi değildir. Kant sentetik bilginin izafîliğini aşmak için a priori sentetik yargıyı geliştirmiştir. 

A priori Sentetik Yargı

Kant’ın geliştirdiği a priori sentetik hem deneyim ile bilgimizi genişleten içeriğe, hem de zorunlu ve tümel olan bilgiye sahiptir. A kavramı tam olarak dışında olduğu B kavramına bağlanarak, zorunluluk ilkesi ile A kavramı hakkında bilgi üretir. Örneğin “Her olan şeyin bir nedeni vardır” önermesi; “olan şey” kavramı ile “neden” kavramı (A ve B kavramı olarak) birbirlerinden bütünüyle ayrıdırlar. 

Neden kavramı, olan şey kavramının dışındadır veya olay şeyin görünümü içinde değildir; belirmesinin koşuludur ama deneyin kapsamında değildir. Peki, Neden kavramı, olan şey kavramı içinde bulunmadığı veya görünmediği halde ilintisini, hem de zorunlu ilişkisini nasıl çıkarsıyorum?  Sezgi ve anlama yetisi meydana getirir bu yargıyı Kant’a göre.  “Her olan şeyin bir nedeni vardır” deney yargısı değildir, a prioridir ama aynı zamanda deney gerçekliğinde zorunluluğu gözlenebilir.

A priori sentetik, deneyden gelmeyen (a priori) ama deney-nesne bilgisiymiş gibi bilgimizi genişleten (sentetik) yargıdır. Örneğin “Doğru çizgi, iki nokta arasındaki en kısa yoldur” yargısı ile “doğru çizgi” kavramının niteliği üzerinden “en kısa yol” bilgisine ulaşırız. Bu yargı hem deney dışıdır, hem de deneyle yanlışlanamaz tümellik taşır, yani mantıksaldır. Bu nedenle doğru çizgi, hem sentetik hem de a priori dir. 

Matematik ve fizik bu tür yargılardan oluşur Kant’a göre. Sentetik a priori yargı deneyden elde edilmez, çünkü öncülü akıldan gelir ama her türlü deneye de uygulanabilir. Metafizik, eğer güvenilir bilgi olmak iddiasını gerçekleştirmek istiyorsa, a priori sentetik yargılardan oluşmalıdır.

Sezgi - Kavram

Sezgi, a priori ve a posteriori bağlam içerir. Duyum, sezginin a posteriori yanıdır; sezginin formunu belirleyen a priori yanı ise, zaman ve mekânın verdiği zemindir. Zaman, iç duyum üzerinden sezgiyi şekillendirirken; mekân, dış duyum üzerinden sezginin koşullarını biçimlendirir. “Nesnenin bilgisini olanaklı kılan iki koşul vardır. Birincisi, nesnenin ancak bir görüngü olarak belirmesini, verilmesini sağlayan Sezgi; ikincisi, bu sezgiye karşılık nesnenin düşünülmesini sağlayan Kavram.” (SAE) 

Nesnelerin belirmesini sağlayan ilk koşul sezgi, nesnelerin gerçekliğini, biçimini mümkün kılan zamanda neşet eder. İkinci koşul kavram, sezginin elde ettiği görüngüyü, deneyime dönüştüren salt aklın bağlantısıdır. Herhangi bir deneyim nesnesi, ancak kavramlar aracılığıyla düşünülebilir. Deneyim ile kavramlar arasında zorunlu bağ olmadıkça görüngü, nesne ve bilgisine dönüşemez. 

Görünüşlerin, bilgiye dönüşmesi için salt aklın iki kuvveti sezgi (duyarlılık, seziş) ve anlama yetisinin (kategoriler) uyumlu çalışması gerekir. Kant, sezgi ile anlama yetisinin sınırını belirler. Duyu ile veri, izlenim alınır zaman-mekan formlarının zorunluluğunda algıya taşınır ve sezgiye dönüşür. Sezgiye dönüşen veri, artık görüngüdür; anlama yetisi bu görüngüyü sentezler ve yargıya varır.

Tam-Algı

Ampirik (deneye dayalı) algı; rastlantıya, duyu yanılgısına açıktır. Kant ise, transandantal (deneyüstü) tam-algıyı öne çıkarır. Transandantal tam-algı, kategorilerin tümel ve zorunlu birliğine dayanır. “Transandantal tam-algı, tüm insan bilgisi alanının en üst ilkesidir. Tüm birleşme kavramlarını, önceleyen ve kavramsal olmayan birliktir.” (SAE). 

Tam-algı, sezgiden farklıdır. Sezgi, düşünme ediminden önce meydana gelen veri olmuş, belirmiş tasarımdır. Anlama yetisi, kategoriler aracılığıyla tam-algının a priori birliğini sağlar. “Tasarımların çokluğu olarak sezgi, bulunduğu öznede “Ben düşünüyorum” ile zorunlu bir ilişkiden yoksun ise, sezgi anlamsızdır.” (SAE) “Ben düşünüyorum” tam-algının kendiliğinden ve özgür etkinliğidir. Tam-algının, “ben düşünüyorum” etkinliği ile sezgi, bilgi nesnesine dönüşür. Ben düşünüyorum eylemi, insan canlısının doğa içindeki ayrıcalığıdır.

Anlama Yetisi ve Kategoriler

Bilginin iki kaynağı, akıl ve anlama yetisidir. Kategoriler, görüngü (fenomen) üzerine düşünmenin temelini oluşturan a apriori zorunluluklardır. Kategoriler, sezgide belirmiş görüngüyü; nesneye, bilgiye dönüştürmek için aklın kullandığı düşünme biçimleridir, formlardırlar. “Anlama yetisi, a priori yasalarını doğadan almaz; onları doğaya buyurur.” (SAE) 

Kategoriler, deneyim süreci içinde anlama yetisi ile ortaya çıkarlar. Kant’a göre anlama yetisi (verstand); birbirlerinden ayrı on iki salt formdan, kategoriden oluşur. Duyum ve sezgi içinde ortaya çıkan veriler; içi boş şema olan kavram kategorileri ile dolarak yargıya, bilgiye dönüşür. Dış duyumlara ve iç sezgilere, anlam yüklemek için bekleyen boş kalıplardır kategoriler. Bu nedenle Kant: “Görüsüz kavramlar boş, kavramsız görüler kördür” der. Anlama yetisi, “ben düşünüyorum” ile görüngüler üzerinden sentez yargılara ulaşır.  

Dört temel kategori vardır: Nicelik, Bağlantı, Kiplik, Nitelik. Her kategori, anlama yetisini de belirleyen a priori koşullar içinde üç alt kategoriyi ortaya çıkarır. Nicelik: birlik, bütünlük, çokluk üretir. Bağlantı: öz, nedensellik, karşılıklı olma üretir. Kiplik: olanak, varlık, zorunluluk üretir. Nitelik: gerçeklik, olumsuzlama, sınırlama üretir. 

Nesneleri ayrıştıran, düzenleyen ve bilgi haline getiren evrensel yüklemdir kategoriler. Kant, anlama yetisinin ve kategorilerin sadece görünüşlerle ilintili olduğunu, deney dışına çıkmasının ve kendinde şey’ler (numen) hakkında yargıya varmasının, aklın yanlış kullanımı olduğunu söyler ve ekler “Çünkü kategoriler, yalnızca uzay ve zamandaki sezgilerin birliği ile bağlantı içinde anlam taşırlar.”