Kant-Pratik Aklın Eleştirisi: Özgürlük İde’si ve Ahlak Yasası, Ödev ve İrade, Koşullu ve Kesin Buyruk

Nesneler dünyası ve bağlı olduğu yasalarla ilgilenen bilgi, ikiye ayrılır; biri doğanın yasaları yani Fizik, öteki ise özgürlüğün yasaları yani Ahlak dır. Kant, “Ahlakın Metafiziğini Temellendirme” ve “Pratik Aklın Eleştirisi” adlı eserlerinde özgürlüğün yasalarını inceler. Ahlak, güdü ve eğilimlere olan bağımlılığından kurtarılmalı; a priori evrensellik ile saf akılda ortaya çıkan yasasını; insana ödev kılmalıdır. Ahlak, yükümlülük nedeni insanın içinde bulunduğu dünyanın koşullarından almamalı, tersine a priori olarak doğrudan saf aklın kavramlarında bulmalıdır; Eğer deneyime dayanırsa, ihtiyaç ve çıkar ile ilgiliyse ahlaki buyruk; pratik kural olabilir ama hiçbir zaman genel-geçer ahlak yasası olamaz; der Kant. Ahlak metafiziğinin görevi, rastlantısal olmayan, deneyim ve güdülerine dayanmayan, saf aklın düşüncesinde ortaya çıkan idelerin, iradeye yansımasını araştırmaktır. Ahlak Yasası’na bağlanma ile meydana gelen yükümlük, saf aklın iradeyi yönlendirmesi olduğu için akıl sahibi varlıkta ortaya çıkan özgürlüktür. (Kant Felsefesinin Temelleri üzerine bir başka yazı için tıklayınız)

Özgürlük İde’si ve Ahlak Yasası

Özgürlük, fenomenler dünyasında bilgisi olmasa dahi, saf aklın özünde var olagelen diğer ide’leri -Tanrı, Ruh, Evren- a priori olarak “ben düşünüyorum” edimi içinde kavramamıza imkân veren önsel saltık ve biricik ide dir. Özgürlük idesi, saf akılda bulunmasının doğal zorunluluğu ile pratik akılda ahlak yasası’nın koşuludur; yâda olmalıdır felsefenin aktüeli dönüştürme edimi içinde, Kant’a göre. Özgürlük olmasaydı, aklımızda çelişkilerle ilerlese dahi, düşünülmüş ve buyruk vermiş ahlak yasası, varlık zemini bulamazdı. Saf akılın ide’leri, özgürlük idesi’nin zemininde imkân bulur; görüngüsü bilinmeyen ama düşünülen olmaları ile varlık kazanır. Ahlak Yasası; insanın doğal eğilimleri, duygulanışları, içgüdüleri ile değil; saf aklın kesin buyruklarını (kategorik imperatif) aktüel oluşlara yansıtan a priori yasalardır. Özgürlük idesi’nin nedenselliğinde ahlak yasası, duyu-üstü Varlık’ın olanağıdır.

Pratik Akıl ve İrade

Özgürlük yetisi, iradeyi doğrudan belirleyerek aklı, pratik kılar. Böylece, saf akıl -sentetik yargılarındaki çelişkilere rağmen- ahlak yasası ile ide’lerine nesnel gerçeklik veren pratik akla dönüşür. Ve saf aklın aşkın kullanımı, pratik akıl ile içkinleşir. İradeyi yönelten ahlak yasası ile ide’ler, nesneler dünyasına bağımlı özne için neden olur. Akıl, iradeyi belirlemiyorsa; irade ayrıca öznel koşullara, güdülere bağımlı ise; eylem, öznel olarak rastlantısal dır. Yalnızca akıl sahibi varlık, ilkelere (maksim) göre eylemde bulunma yetisine sahiptir. Yasalardan eylem türetmek için akıl gerekli olduğunda irade, pratik akıldır. İrade, algı ve duygu tasarımlarının karşılığı olan nesneleri yaratmak yâda nesneleri meydana getirmek üzere insanın kendini fenomenler dünyası içinde belirleme, ortaya koyma yetisidir. Arzulama yetisinin duygu-duyumlara bağımlılığı, eğilim dir. Eğilim, her zaman gereksinimler dayalı bir iradenin rastlantısal yönelimini verir. Eğilimlere bağlı aklın iradesi, ilgi dir. Pratik akıl, deneyden gelmeyen ama akılda var olan a priori buyrukları kullanarak, doğal iradenin isteklerini yönlendirir; aklın iradesine dönüştürür.

Koşullu ve Kesin Buyruk

İradeyi zorladığı ölçüde bir ilkenin tasarımına, aklın emri; formülüne buyruk (ımperativ) denir. Buyruk, iradeyi sorumlu kılar. Aklın buyrukları, gereklilik, “olması gerekir” ile dile getirilir. Buyruk, öznel değil, nesnel nedenlerle iradeyi belirlemesi gerekendir. Buyruk, koşullu (hipotetik) veya kesin (kategorik) olarak iki biçimde buyurur. Koşullu buyruk, insanın ulaşmak istediği şeye araç olacak mümkün bir eylemin zorunluluğunu ortaya koyar. Kesin buyruk, bir eylemi başka herhangi bir amaçla ilgi kurmadan, sadece kendisi için ortaya koyar. Buyruk, iyi iradenin maksimine göre eylemi belirleme formülüdür. Eylem bir amaç için araç olarak iyi ise, koşullu; kendi başına iyi ise, kesin buyruktur.

Ödev

Ödev, yasaya saygı gereği yapılan eylemin zorunluluğudur. Ödev, en yüksek ahlaki değerdir. İyilik yapmak, yapılabildiği yerde, ödevdir. Maksim, iradenin öznel ilkesidir. Eğilimlerden dolayı iyilik ediminde bulunması kişiyi ahlaklı yapmaz; bu eğilimler ben sevgisi ve çıkar nedenleriyle öznel, hatta yıkıcı olabilir. Sevgi, nefret gibi eğilimlerin etkisi ve yansısı; ahlak yasanın buyurduğu ödevden doğmaz. Ahlak yasasının eylemi, ödevden dolayı ve ödev sorumluluğu ile ortaya çıkar. Yasaya dayanan, gerçekten ödevden doğan ve kesinlik taşıyan bir ahlaklılık örneği verebilmek; deneyim ve kişisel eğilimlerin etkisi nedeniyle olanaksızdır. Kant, ahlaki eylemi, “ödeve uygun” ve “ödevden doğan” olarak ikiye ayırır. Ödeve uygun davranış, insanın ihtiyaçlarının ve isteklerinin güdümünde ortaya çıkar. Ödevden doğan davranış ise, ahlak yasasına ve saf akla bağlıdır. Örneğin, bir tüccarın müşterisine doğruyu söylemesi, ödeve uygundur ama ödevden doğan davranış olmayabilir. Çünkü tüccar, müşteri kaybetme ve hukuki yaptırım endişesi ile davranmış olabilir. Bunun karşıtında tüccar, kendi iradesine dış koşulların etkisinde kalmadan, hiç kimseyi aldatmaması gerektiği buyruğunu verebiliyorsa; bu davranış, aktüel olandan bağımsız ve ahlak yasasına bağlı ödevden doğandır. Ödevden doğan, şeylere olan ilgiyle değil; yasaya olan bağlılıkla değerdir.

Yasa’ya Saygı

Aydınlanma, insanın; insanlığı, kendi ve başkaları için hep bir amaç olarak görecek biçimde eylemde bulunmasıdır; Kant’a göre. Yasanın buyurduğu, “insanları, amaç olarak gör” ifadesi, aydınlanmanın ideal ve zorlu ilkesine çağrıdır. Sevgi veya nefret; içgüdüsel duygulanıştır, deneyim hisleridir ve ahlak yasasını içermez; bunla ilgili olarak intihar örneğini verir. İntihar, benliğe ve doğanın yasalarına aykırıdır. İntiharda irade, içgüdünün ve duyguların kontrolünde aklın yasasından vazgeçip, kişisel amaçlarına göre hareket eder. İntihar ahlaklı davranış değildir, çünkü kişiseldir, içgüdünün aracıdır, bencilliktir. Oysa ahlak yasası, doğanın yasasına uyum ile ortaya çıkar ve pratik aklın iradesinde insan, yaşamaya devam etmelidir. İnsanı, ahlak yasasına bağlayan ve amaca yönelten sebep, pratik yetisidir. Yasa ile insanlar arasında oluşması gereken şey sevgi değil, saygıdır. Saygının nesnesi, yalnızca yasadır.

Ahlak yasası ile Kant, fenomenler dünyası içinde felsefeyi ve aklı içeren eylemi umut eder ve şu kesin buyrukları geliştirir: “Öyle davran ki; insanlığı, kendinde ve bir başkasında, asla bir araç olarak değil, her zaman bir amaç olarak gör.” Ve devam eder: “Öyle davran ki, eylemlerinin maksimi, genel-geçer ahlak yasası ile uyumlu olsun.” Fakat Kant’ta kabul etmektedir ki, insan; doğası gereği pratik aklın ve arzuların çatışmasında çelişkilere ve daha çok ahlaksızlığa meyillidir. Geliştirdiği ahlak metafiziği, iyi niyetli buyruklar olarak kalmış ve pek fazla aktüel, hatta ideal olamamıştır. 

Kant: Mutluluk ve Ahlaklılık

Mutluluk ile ahlaklılık arasında kesin ayrım yapılamaz der Kant, Pratik Aklın Eleştirisi’nde. Özgürlük idesi, salt akılda düşünce olarak vardır ve ahlaklılığın, zorunlu belirme nedenidir. İde, ancak ahlak yasası aracılığıyla kendisini görünüşlere sunabilir, pratik aklın gerçekliğine dönüşebilir. Ahlak yasası, “yapmalısın” der. (Ahlak Yasası ve Özgürlük hakkında bir başka yazı için tıklayınız) Maksim, öznel ilkedir; yasa, nesnel ilkedir. Özne, duyumlarına ve eğilimlerine bağımlı iradesi ile maksimler ortaya koyar. Arzulama yetisi, doğanın iradesidir ve güdülerin bağımlılığındadır, özerk değildir. Ahlaklılık, iradenin özerkliğini şart koşar. Ahlaklılık, ahlak yasası’nın genel-geçer buyruklarına bağlı olarak maksimlerine yön veren akıldır. Pratik akıl, ahlaklılık ile maksimlerine irade koyar. Fakat ampirik olması, öznel iradeye bağımlılığı ve arzulama yetisinde ortaya çıkması, mutluluk konusunda belirsiz ifadelere sürükler Kant’ı.

Mutluluk isteği; duyular dünyasının, doğa yasalarının ve dürtülerin bağımlılığında (heteronomi) iradeyi belirlerken; ahlaklılık, doğanın yasalarından nispi olarak bağımsız (otonom) kişinin düşünülür dünyasında (anlama yetisi) kendi iradesini özerk kılan özgürlük idesinin tasarımında gerçekleşir. Mutlu olmayı istemek, arzulama yetisinin zorunlu belirme nedenidir. Arzulama yetisi, duyum ve ihtiyaçların sezgisi ile ortaya çıkar ve yaşamdan payını almak için doğal iradeyi yönlendirir. Ahlaklılık ise, akıl tarafından buyrulan ve bütün eylemleri ve şeyleri, kendisine bağlayan son ve mutlak amaca, İde’ye gereksinim duyar. Bundan dolayı “Ahlaklılık ile dünyanın bir parçası olan, bu yüzden de ona bağımlı olan bir varlığın, mutluluğu ile arasında zorunlu bir ilgi kurmak için hiçbir neden yoktur.” der Kant. Ödev, duygulara ve güdülere göre değil; yasanın amacına göre irade buyurmadır. Kendi başına amaçtır, ödev. Bir insanın yaşam kaygıları ile iyilik yapması, iyi insan olması; koşullu buyruk olabilir; çünkü eylemi eğilimlerin, ihtiyaçların ve benlik sevgisinin –bencillik- güdümünde koşullanabilir. Ahlaklılık ile iyilik yapmak, iyi insan olmak ise; yasasının kesin buyruğu ile aktüel fayda yâda araç gözetmeden, güdülerine bağımlı kalmadan, hatta deneyim olarak negatif etkisini dahi göze alarak, iradenin özerkliğinde yasaya bağlılık ve ona olan saygı ile ortaya çıkar.

Ödevden doğan davranışın maksimi, ahlak yasası’na saygı dır. Ödevden doğan, bitimli ve rastlantısal arzulama yetisinin maksimi ile çelişki içindedir. Pratik aklın diyalektiğini şu şekilde kategorize etmeye çalışır Kant: “Ya mutluluk arzusu, maksimlerin hareket ettirici nedeni; ya da ödevin maksimi, mutluluğa etkide bulunan nedendir.” Fakat buradaki tez ve anti-tez, birbirlerini yanlışlayacak içerik ve kapsama sahip değildir. Çünkü mutluluk, kavram olarak belirsizdir. Sonlu varlık insanın, kendinde beliren arzuları gerçekleştirmeye; doğanın (Kosmos) sonsuz edimi ve yasası karşısında, doğası gereği gücü yetmez. Bu nedenle tek başına mutluluk, nihai edim; hatta amaç olmaz. Doğal iradenin yönelimindeki fizik mutluluktan, ayrı olarak İnsan zihninde meydana gelen mutluluğu; erdem -kendinden memnun olma- olarak; ayrıştırır Kant. Erdem, görünümlere bağımlı iradenin doyumu ile meydana gelen mutluluk değildir; aksine aktüel olanın baskısından uzak, iradenin özerkliğinde hissedilen, düşünülendir. Ödev sorumluluğu, saf vicdandır ve bu sorumluluk, insanın iradesine yön vermesine, tercihte bulunmasına zemin oluşturur. Kant’a göre, ahlak yasası’nı ortaya çıkaran şey; insandaki özgürlük idesi’nin yansıması olan, saygı duygusudur. Saygı duygusu, salt akılda ve insanın varlığında koşullanmıştır ve nefret-acıma duyguları gibi öznel, deneyime bağlı değildir. İyi İrade, eğilimlerine akıl ile buyruk veren insanın seçimidir; seçimi olduğu içinde özgürlüğüdür. Eylemi, yasanın buyurduğu maksime göre amaç kılmayı gözetir iyi irade. Kaderin cilvesi ve adaletsizliği nedeniyle, amacını gerçekleştirmekte güçsüz kalıyorsa, harcadığı tüm çabaya rağmen hiçbir şeyi başaramıyorsa; yine de kendinde değer dir, iyi irade.

Fiziksel mutluluğu ve duyusal tatmini göz ardı etmeden ama deneyimden mümkün mertebe uzaklaşıp, kendinden hoşnut olmanın; değerini vurgular Kant ve şöyle der: “İnsanın kendinden hoşnut olabilmesinin nedeni, bilinçte bulunur. Orada her tür mutluluğu yakalayabilmenin ve hayat şartlarından bağımsız olarak hoşnut olabilmenin imkânı vardır. İşte bu sonuncusu, düşüncede meydana gelen entelektüel mutluluktur.” Ama yine de Kant, aktüel dünyanın duyumlanışı ile oluşan doğal ve bağımlı iradenin, özerkliğini koruyarak bu yetkinliğe ulaşmasının çok zor ve ideal olduğunu belirtir. Ahlaklılık, saf aklın pratik talebidir; Özgürlük, Tanrı ve Ruh idesi’nin varlığından doğar ahlak. İde’ler olmadan, yasa olamaz. İde'lerin kabulü olmaksızın ahlak yasası, boş bir kuruntudan ibarettir. En Yüksek İyi’ye (Tanrı) ulaşma yolundaki ahlaklılığın, mutluluğun da maksimlerini vereceğini savunan senteze ulaşır, nihayetinde Kant.

Schopenhauer'dan Fragmanlar

Arthur Schopenhauer'ın (1788-1860) temel eseri, "İrade ve Tasavvur Olarak Dünya" adlı çalışmadır. Felsefeyi gündelik hayatın içine taşımış, sosyal hayattan örnekler kullanmış, bazen hırçın bazen de mizahi, çokça da kibirli bir üslup yaratmıştır. Hegel'in soyutlama diline ve düşüncesine karşı, Kant'ın izinde ama ondan da ayrıdır felsefesi. Dili, son derece basittir ve az unsurdan meydana gelir.

Şopenhavr'a göre, Kainat, İrade'den ibarettir. İrade, içinde bulunduğumuz alemin, öncül ve asli varlığıdır. Ortaya çıkan her şey, varoluş; tasavvurda görülen ve bilinen her şeyin cevheri İrade dir. Hakikat, İrade dir. Varlık olarak İrade, oluş halinde bulunan zaman, mekan ve realiteye bağımlı değildir. Hakikat olarak İrade, bölünemez ve ebedidir; İrade, karşısında insan hiçtir. İrade, mutlak İde dir; zaman ve mekan içinde insan tekil varlık olarak görünüm kazanır; hakikatte var olan ise sadece Alem ve onun İradesidir .

İnsan iradesi, öznellik ile zekada gerçekleşir. Kişisel irade ile isteme ve cinsel yönelme ortaya çıkar. Zeka, İradenin insan iradesi üzerinden kendine oluşturduğu bir araçtır. İnsan bedeni ve akıl, İrade'nin gözle görülür hale gelmiş şahıslaşmasıdır. Şopenhavr felsefesi, son kertede çelişkilerle dolu, yer yer sığ ve sinik, hayattan münzevi yaşadığı için aile, aşk ve kadın konularına düşman ve karamsardır; gündelik yaşama dair örneklerinin ve dilinin ilgi çekiciliği bir yana konulur ise, Kant Felsefesi ile karşılaştırıldığında, zaten felsefe değildir.

İrade ve Tasavvur Olarak Dünya'dan Fragmanlar

"Alem, benim tasavvurumdan ibarettir"

"Evrenin nedeni, İradedir. Çekme ve itme, birleşme ve ayrılma, doğadaki tüm kanunlar İrade dir."
"Dinlerin, Allah dediğine ben Yaşama İradesi diyorum."

"Üreme, Varlık olan İrade'nin insan zekasındaki son gayesidir. Çünkü sadece üreme ile doğanın kanunu İrade, kişileştiği insan üzerinden ölüme meydan okuyabilir."

"Alem, iradeden müteşekkil olduğu için, ıstırap kaçınılmazdır çünkü İrade, ihtiraslıdır. Tatmin edilmiş arzularının arkasında, yeni arzular belirir; bizler, iradenin nesnesi olduğumuz müddetçe, o bize saadet ve huzur vermeyecektir. çünkü İrade, aç iradedir."

"Tatmin, iradenin isteğidir ve her tahmin, kişiyi saadete değil, bedbahtlığa götürür. Çünkü, tatmin edilmiş her ihtiras, tam bir doyum vermeyecek, yeni bir ihtiras doğuracaktır. Doğanın kanunu İrade, hep aç iradedir ve insanı peşinde sürükler."

"Zeka, iradenin buyrukları karşısında yaşayacağı realitenin ısdırap olacağını düşünerek, kendine hakim olmalı ve saadeti değil; üzüntü ve sıkıntılardan uzak kalmayı tercih etmelidir."

"Hayat bir derttir; çünkü İradenin ortaya koyduğu doğa, rekabeti ister; hayat mücadelesi kazanıldığı zaman ise, İrade'nin insana vereceği şey, can sıkıntısıdır; Fakirlik, halkın baş belası ise; zenginlerin derdi de can sıkıntısıdır."

"Hayat bir derttir ve bilginin artışı kurtuluş getirmez; çünkü iradenin tezahürleri zeka üzerinde daha da belirginleştikçe, ıstırap o oranda artar ve felsefi, kültürel bilgi mutluluk vermez ve ölüm düşüncesi, ölümünü kendinden daha eziyetlidir. hayat genel anlamı ile bir dramdır; bazı anlarında eğlenceli olur."

"Ölüm Korkusu, felsefenin ve dinlerin doğuş nedenidir. Ortada kalmış insan, ölümü kabullenemez. Ve harikaların en büyüğü, ıstırap verici hayat iradesi içinde, dünya malını sahip olmak değil, az ile yetinmek ve nefsine hakim olmaktır. Saadet, kendi kendine yetenlerindir."

"Kısa boylu, dar omuzlu, geniş kalçalı, kısa bacaklı kadın cinsiyetine, Güzel demek; ancak cinsel iştaha boyun eğmiş erkeğin harcıdır."

"Bir erkek adale bakımından ne derece güçsüz ise, o derece güçlü kadın arar; kadın doğası içinde bu söz konusudur; herkes, başka şahısta kendi güdüsünde, eksik hissettiği şeyi arar ve buna Güzel der."

"İrade, her şeyi idrak eden ve hiçbir şey tarafından kavranılmayan sujedir."

"Sebep olgusu dört şekilde zorunluluk ortaya çıkarır. Mantıki, Fiziki, Matematik, Ahlaki zorunluluk. Ahlaki zorunluluk, her canlıda, insanda, doğuştan getirdiği motif üzerinden ve değişmesi mümkün olmayan hareket tarzı verir."
"İnsan hayatı, istemek ve ulaşmak arasında akıp gider. Fakat istemek, tabiatı itibariyle ıstıraptır; ulaşmak ise çabuk bıktırır. Elde etmek, yeni bir arzu, ihtiyaç doğurur; böyle olmaz ise, boşluk ve can sıkıntısı baş gösterir ki, bu da sefalet kadar ıstıraplıdır."

"Para, mutlak maldır; para kazanmaya adanmış bir ömür, o parayı zevk haline çevirmez ise, anlamsızdır."
"Müzik, diğer sanatlar gibi İdelerin değil, bizzat İradenin tasviridir; bu sebeple etkisi diğer sanatlardan daha kuvvetlidir. Bas seslerden tizlere gidildikçe, iradenin nesneleşmesi gelişir. Melodi, insanın İrade karşısında duygularını ifşa etmesidir."
"İntihar, iradenin inkarı olmayıp; iradenin kuvvetini tasdik etmektir. İntihar eden kişi bulunduğu konumda, iradenin şartlarını yerine getirmediği için ölüme sürüklenir, kendi bilinci ile değil."
"İnsan hayatı, tümüyle bakıldığında esasında bir dramdır; içinde parça parça eğlence, komedi sahneleri vardır. İhtiyaçlar dünyası içinde insanı, inadına yaşama sevgisi ile hayata bağlayan bizi, var eden kör iradedir."
"Hayatta en mühim rolü oynayan amil, cinsel arzu dur; üstüne örtülen bütün örtüler arasından daima bakan ve bütün icraatlarımızın görünmez merkez mıknatısı odur. Savaşın nedeni, barışın gayesi, ciddiyet ve mizahın temeli, taleplerin, sanatın ve rüyaların sebebi odur."
"Hak ve insan sevgisi faziletinin kökeninde Merhamet duygusu vardır; merhamet, insanın iradeye karşı duruşu ile ortaya çıkan şuur dur."
"Halis entelektüel bilinç, düşünce içindeki insan, daha hassas hale gelir ve bu hal, onu kalabalıklar içinde münzevi yapar."

"Tasavvur olarak alem, esas itibariyle ve birbirinden ayrılamaz iki bölümden oluşur.  Birisi nesnedir, onun formu zaman ve mekandır ve çokluktur.Diğeri Sujedir ki zaman ve mekan içinde değildir. Bunlardan birisi kaybolursa, tasavvur olarak artık alem mevcut olamaz, bu yüzden bu iki bölüm düşünce bakımından insanda birbirinden ayrılamaz. Çünkü birisinin varlığı, diğerinin zorunluluğudur."

"Kant'ın felsefesindeki terminoloji ile, İrade, vücudun a priori idrakidir. Vücut ve düşünce, İradenin a posteriori idrakinden ibarettir"

"Aşk Tutkusu, cinsiyeti kontrol eden İrade'nin bir yönlendirmesi olduğu için, birleşme gerçekleştikten sonra, duygusal kırılma yaşanır; kişi anlar ki, cinsi irade tarafından aldatılmıştır."

" Şuurun ve zekanın iradenin bağlarından kurtulması ve hakikati araması Sanatın görevidir; Sanat ile gelmiş, iradeden sıyrılmış bir bakışın doğurduğu tat kıymetlidir; iradenin uyarısı olmadan baktığımız şeyler, bizde yükselme, aydınlanma yaratır. Bizi iradenin saldırısından yükselten kuvvet sanat içinde en rafine olan düşünce, ritim ve yaratma şuuru taşıdığı için müzik dir."

"Üreme iradesine kafa tutacağımız, kadın güzelliğinin bir yalan ve ölümün en büyük iyilik sayılacağı bir zaman gelmeyecek midir?" 
"İradenin en yüksek şahıslaşması olan insan, en fakir ve en çok ihtiyacı olan varlıktır. Bu haliyle, bu aleme yalnız terk edilmiştir ve bütün insani hayatı, bu zaruret ve ihtiyaç emri altındadır."
"Kainat muammasının, felsefe ile çözümü için insan zihni ve düşüncesi yetersizdir."