Tragedyanın Doğuşu: Satir, Boş Zaman ve Tragedyada Özgürlük

Tragedya Yarışmaları ve Satir

Günümüze sadece 36 tane Yunan tragedyası, Yunan site yaşamının demokrasi unsurunun bir göstergesi olarak halk oylaması ile seçilen tiyatro yarışma eserleriydi. Tragedya yarışmalarının teknik olarak formaları önceden belirlemişti. Yarışmacı yazarlar, yarışmaya bir satir ve üç tragedya oyunu ile dörtlü teknik ile katılıyordu. Tragedyaların giriş bölümünü oluşturan satir oyunları, kırsal yaşamın izlerini süren anlatımlardı. Satir, öyküden çok şarap ve kırsal yaşam şiirlerine dayalı dans içeren gösterilerdi. Şiir, dans ve doğa yönelik satir gösterileri, kırsal alandaki bağbozumu şenliklerinin Yunan site yaşamında devam eden formu idi.

Tragedyanın Doğuşu

Yunan insanı site yaşamı ile doğaya/toprağa üstün gelse dahi, doğa yine de tekinsizliğini ve gücünü hissettiriyordu ve insanlar, kozmosa şükran için “insan kurban etmeye” devam etti. İnsan kurban etme ritüeli, site dışında ve barbar yaşam alanlarında bağbozumu şenlikleri ile M.Ö. 6. yüzyıla kadar gelmişti. Yunanları M.Ö. 6. yüzyıldan sonra bağbozumu şenliklerini site yaşamı içerisine aldılar ve evcilleştirip, yumuşattılar. Polis içindeki bağbozumu şenlikleri, Akropolis'lerde düzenlendi. En bilenen şenlik faaliyetleri; şarap içme, keçi kesme ve şiir okumaları oldu. Site yaşamı içindeki bağbozumu şenlikleri, şarap tanrısı Dionysos anısına yapılıyordu. Dionysos, tekinsiz yaratıcı ve şiddet dolu bir doğa tanrısı idi, iyi ve kötüyü içinde barındırıyordu. Polis akropolisinde yapılan bağbozumu şenlikleriyle birlikte Tragedya doğmuş oldu.

Atina ve Athena

Antik Yunan kültürü içinde tanrıça Athena, Atina’nın baş tanrıçası olarak “doğmamış” kadındı ve Zeus’un kafasından ortaya çıkmıştı. Doğmamış olmak, Yunan insanı için özgürlüktü, maddeden bağımsız olmaktı. Atina yurttaşları farklı biçimde ticaret yapıyorlardı, savaşçılıkları savaş tanrısı Ares izleğinde kılıç gücüyle değil, tanrıça Athena’nın izinde söz becerisi ve kurnazlık üzerine kurulu idi, Odysseus’un yolculuğunda en büyük becerisinin kurnazlık olduğunu biliyoruz. Zanaatkârların, Yunan site yaşamında konumları yarı yurttaşlar idi; zanaatın önemli kabul ediliyor ama görmezden geliniyordu. En önemli tanrılar Zeus, Apollon, Artemis, Athena idi. Antik Yunan’da her polisin tepesinde bir Akropolis (mabet) yapılmıştı.

Yunan Dünyası ve Boş Zaman

Yunan dünyasında özgürlük, doğadan özgür olmaktı. Yunan insanı, özgür olarak politika, sanat ve ticaret ile uğraştı, yani beden ile çalışmamaktı. “Boş zaman” kavramı, Yunan medeniyetinin oluşma nedenidir. Topraktan ve kölelikten özgürleşen site vatandaşı, sahip olduğu boş zamanı kendine ve site yaşamına ayırdı. Boş zamanın değerlendirmesi olarak yaşanan bu biricik sıçrama ile Yunan sitesi; felsefeyi, sanatı ve bilimi keşfetti. Felsefe, eylem olarak düşünme olduğu için ilk önce boş zaman gerektiriyordu. Yunanlılar sahip oldukları boş zamanı, düşünce eylemine ayırıp gelişkin bir felsefe oluşturdular.

Tragedyada ve Yunanlılarda Özgürlük

Tragedyalardaki özgürlük arayışı, gelişen Yunan yaşamında kadına-doğa ve toprağa bağlılıktan kurtulmaya çalışsa da, nihayi olarak doğadan kopamadığını işaret ediyordu. Tüm tragedyalar, “kadın unsuru” üzerine kuruluydu. Yunanlı özgür erkek için, doğuran ve adet gören kadın; toprak ve doğa olan bağını koparamaz ve özgür olamaz idi. Yunanlıların amaçladığı “mutlak özgürlük” halinde insanlar, en az tanrıları kadar tanrısaldılar. Yunanlılar kendilerini tanrı olarak görüyorlardı, çünkü özgür insan kaderine yöne verebilen insandı. Özgür insanın, tanrıdan tek eksiği ölümlü olmaktı. Tragedyada durumu, trajik hale getiren kadın idi.

Tragedyanın gerçeği, Yunanlıların hedeflediği mutlak özgürlüğün olamayacağı gerçeğine dayanır. Özgür insan, doğadan-topraktan-doğuran anneden-kaderinden bağlantısını mutlak olarak koparamayacaktır. Yunan tragedyasına göre kadın, eğer değer olarak kabul edilir ise; mutlak özgürlük artık zedelenmiştir, çünkü kadına değer vermek, özgür insanın özgürlüğünü kısıtlayacak başka değerleri de yaşamına sokacaktır. İşte Yunan mucizesi burada gerçekleşir; tarihin yaklaşık 100 yıllık zaman dilimi içinde Yunan insanı, hem felsefe hem de tragedya üretmiştir. Mucize, bir taraftan mutlak özgürlük ile insanın en sonunda hakikati bulacağını söyleyen logosa dayalı felsefe ve sanat ile insanın ölümlü olarak bizatihi trajik olduğu ve kaderine-doğaya tabi olduğunu, mutlak özgürlüğün yaşanamayacağını anlatan tragedya metinlerinin aynı dönemde üretilmesi ve yaşanmasıdır.

Tragedya Metinleri

Oresteia Üçlemesi: Agememnon, Adak Sunucular, Eumenides - Aiskhylos 

Kral Oidipus - Sofokles

Bakkhalar - Euripides

Oidipus Kolonos'ta - Sofokles

Medea - Euripides

Thebai’ye Karşı Yediler - Aiskhylos

Konuşmacı: İskender Savaşır

Ekleme ve düzenleme: Ahmet Usta

Antik Yunan’da Mitoloji, Çalışma ve Bağbozumu Şenlikleri

  

 Antik Yunan'da Çalışmak ve Mutlak Özgürlük

19. ve 20. yüzyıl tarihçilerinin Antik Yunan’da ilk bakışta gördükleri olgular: demokrasi, politika, sanat, bilim, felsefe, tragedya idi. “Yunan mucizesi” tanımını oluşturan bu olguların, en etkin yaşandığı dönem M.Ö. 520-430 yılları arasıdır. Bu döneme “mucize” denmesinin nedeni, tüm bu olguların, kavramların aynı anda ortaya çıkması ve dünyanın hiçbir yerinde benzerinin yaşanmamasıdır. Yunan site (Polis) yaşamı ile gerçekleşen, aslında Yunanlıların icadı değil, keşfidir. Özellikle sanatın Yunanlılar ile keşfedildiğini görmekteyiz. Antik Yunan’daki mucizenin oluşmasının temelinde “mutlak özgürlük” kavramı vardı. Antik Yunan insanın gerçekleştirdiği mutlak özgürlük, diğer hiçbir kültürde tam olarak oluşmadı. Antik Yunan dönemindeki özgürlük kavramının, bizim bugünkü anlamda kullandığımız özgürlük kavramı ile hiçbir bağlantısı yoktur. Bugün özgürlük dediğimizde, esaret altında olmamayı anlıyoruz. Yunan dünyasında özgürlük, madden ve dünyadan bağımsız olmaktı. Yunanlılarda özgür olmak için, çalışmamak gerekiyordu.

Çalışan insan, Yunan dünyasında özgür insan değildi. Yunandaki özgür insan, çalışmayan, toprak sahibi olan, kölelerin çalışmasından gelir sağlayan insandı. Yunan özgür insanı, çalışma ve toprağa bağımlı olmaktan kurtulduğu için, dünyaya kendi dışından bakabilmeye başlamış, doğadan bağımsızlaşarak, sanata ve bilime özgürce yaklaşabilmişti. Antik Yunan dünyasında kölelerin yanı sıra, kadınlarda özgür olamazdı. Kadın -modern anlamın dışında bir değer ile- adet gördüğü için tabiata ve toprağa bağımlı idi; bu yüzden kadın özgür olamazdı. Kadın ev işlerinde ve insan neslinin devamında görev alabilirdi. Antik Yunan beden zindeliğini istiyordu, yaşlılık bilgelik değil, aksine doğa yasalarına boyun eğmek olduğu için hakir görülüyordu.

Kölelik, antik dünyada neredeyse tüm medeniyetlerde vardı (Çin, Astek) ama Mısır’da kölelik ve özgürlük farklı uygulanıyordu. Mısır dünyasında kölelik derecelendirilmişti, toprakta çalışan insan köle değil, köylü vatandaştı. Toprağın sahibi tanrısal güç ile Firavun olsa dahi, köylü toprağını miras yolu ile çocuklarına bırakabiliyordu. Mısırda sadece belli dönemlerde kölelik ya da zorunlu hizmet vardı, köylü yılın belli dönemlerinde Firavunun istediği işte çalışmak zorundaydı, muhteşem piramitler bu zorunlu çalışmalar sonucunda ortaya çıktı. Mısırda mutlak kölelik, sadece Firavunun sarayındaki hizmetliler için vardı. Yunan mucizesinin temeli, köleliği asli üretici güç kılmasıydı. Yunan site demokrasisinin kurucularından sayılan Solon yaptığı kanunlar ile borç köleliğini kaldırdı. Salon, gelir üzerinden borçlanmayı ortadan kaldırdığı için Polis mensubu vatandaş, borçtan dolayı köle olma tehlikesinden kurtulmuştu. Yunanlılarda kölelik, temel üretici güç olmuştu. Tarihte ilk kez köle pazarı Sakız adasında kuruldu ve aynı dönemde para basılmaya başlandı. Köleci üretim sistemi, gerçek anlamda sadece Eski Yunan’da gerçekleşti.

Tragedya Okuma Kaynakları

Tragedya'nın Doğuşu - Friedrich Nietzsche 

Thespis Eski Yakındoğu'da Ritüel, Mit ve Drama - Theodor H. Gaster

Tragedyanın Kökeni Aiskhylos ve Atina - George Thomson
Oyun ve Bügü - Metin And 

Ölüp Dirilen Tanrı / Tanrıça Miti

Bütün Akdeniz havzası medeniyetlerine baktığımızda hepsinde benzeri bir inanış olarak “ölüp dirilen tanrı/tanrıça” mitini görüyoruz. Ana tanrıça miti; medeniyetine göre İnanna, Gaia, Kibela, İştar, İsis adını alıyordu. Medeniyet öncesi insan toplulukları, doğanın-kozmosun devamlılığı için bir kaos-şiddet eylemi gerektiğine inanıyordu. Ana tanrıçaya şükran ve mevsimlerin-toprağın bereketinin devamı için, yani kozmos için; kaos yaratıp, gürbüz erkekleri kurban ediyorlardı. Böylece kozmosun dinleştiğine, kendilerini affettiğine inanıyorlardı. Tanrıçaya şükran amacıyla insan kurban etme ayinleri, zamanla “medeniyet kafeslenmesi” içinde yumuşadı; sunak sunma, havyan kurban etme, adak kanı akıtma ritüellerine dönüştü.

Bağbozumu Şenlikleri ve Mitoloji

Yunan medeniyetinin site yaşıma yakın alanlarda, Ege’de kozmosun devamlılığı için kaos yaratma/kan dökme eylemleri yapılıyordu. Ege dünyasındaki bağbozumu şenliklerinde bereket ve yaradılışın devamlılığı için sınırsız eğlence ve şiddet uygulanırdı. Bağbozumu şenlikleri içerdiği şiddet, coşku ve şükran duyguları ile Ana tanrıçaya ibadet ayinlerinin devamıydı. Bağbozumu şenliklerde, şarap içilir ve kan dökülür, anne ile oğlu sevişir, statüler görmezden gelinerek toplu sevişmeler yapılır, bolca besin tüketilirdi, ziyafetler verilirdi. Klasik Çağ’da mit, logosa tabi tutulmaya başlandı ve mitler alegorikleştirilmeye başlandı. “ölüp dirilen tanrı/tanrıça inancı” alt katman olarak Yunan mitolojisinde ve tragedyasında devam etti. Yunan medeniyeti M.Ö. 700’lerde başladı. Dönemin günümüze kalan Homeros metinleri, destan biçiminde yazılmış, ağızdan ağıza anlatılan halk hikayeleri ve rapsodilerden oluşmuştu. 

Bağbozumu şenlikleri, insanın toprağa, doğaya ve tanrıya ait olma fikrinin sona erdiğini gösteriyordu. Yunan medeniyeti ile yaradılış olarak “tanrıya borçlu olma ve şükran duygusu” ortadan kalkmıştı. Bu değişimin sonunda Yunan kozmogonisindeki tanrılar, görülen dünyaya bağlıydı. Yunan tanrıları, uzak varlıklar değil; insan gibi dünyada yaşayan tanrılardı. Yunan insanı ile Yunan tanrıları arasında tek fark vardır, insan ölümlü olması idi. Yunan tanrıları insanlar gibi öfkeleniyor, kıskanıyor, çapkınlık yapıyor ve suç işliyordu. Yunan tanrılarının insan tabiatlı olması, özgür ve artık birikim sahibi Yunan site vatandaşının kendini “yarı tanrı” olarak görmesinden kaynaklanıyordu.