Anıt Mezar, Mozole: Halikarnas Mozolesi ve Nereidler Anıtı


Antik dünyada kullanılan gömütlük biçimleri; tümülüs mezarı (gömülerin taş ve toprakla kaplandığı yapay tepe), kaya mezarı, yeraltı mezarı, kral mezarı, kule-paye tipi mezar, tapınak tipli mezar ve lahit (ölünün defnedilmesine yetecek boyutta mezar odası, 2-3 metre uzunluğundaki ceset koruyucu kap) dir. Bazı gömüt alanlarına, mezar taşı (Stele) dikilir. Stele, yazının az yâda hiç olmadığı, pagan inançlara ve ölünün yaşamına dair fikir veren görsel sembol veya yontulardır çoğunlukla. Antik Ege’de az görülen anıt mezar ve lahit, Mezopotamya ve özellikle Mısır’da yaygındır. M.Ö. 6. yüzyıldan itibaren Karia ve Likya medeniyetinde ortaya çıkan; poydum üzerinde yükselen ve büyütülen, tapınak görünümü kazanan gömüt odalarına “podyumlu mezar anıtları” denir. (lahit hakkında bir başka yazı)
Nekropolis of Milas ruins from Anatolia, archaic period
Mezarlık, Milas ören yeri

Kral ailesinin, komutanların ve zenginlerin lahit veya anıt-mezar yaptırma gücü ve ekonomisi varken; geniş halk kitlerinin, defin işlemleri düzensiz ve belirsizdir. Defin, inhumasyon ve kremasyon gömü olmak üzere iki türlüdür. Kremasyon gömüde ceset yakılır; külleri ya doğrudan yâda kil kaplar içinde defnedilir. Mezarlara bakıldığında, iskeletlerin yatırılış pozisyonları farklıdır; üst üste biriken defin yığınları çoktur, bazılarında hiç iskelet yoktur. Anadolu'daki anıt mezarların gövdesi, taş dökümdür; üzerinde pişirilmiş toprak kilden renkli ve resimli kabartmalar yer alır; önemli örnekler, genellikle M.Ö. 600 ile 400 yıllarına aittir. Bazıları gömütlükte açık alanlara, bazıları özel odalara konulur. Öbür dünya inancıyla, ölüye ait eşyalar ve yaşamına dair anılar, hatta altın konur kabir içine. Bu sebeple tarihi eser kaçakçılığından önce; kabirde altın arama, meslek olur ve tarih boyunca birçok mezar soyulur. Anadolu’daki mezar anıtları, çoğunlukla Likya kent nekropollerinde bulunur; özgünlükleri ile Likya Sanatı kabul edilir.

Halikarnas Mozolesi

Halikarnas Mozolesi (Halikarnassos Mausoleum), Dünyanın Yedi Harikası’ndan biridir. Karia bölgesinin merkezi Halikarnassos (Bodrum) şehri, dağdan denize doğru teraslar biçiminde yayılan yerleşime sahiptir Karia satrap-kralı Mausolos, kendisi adına M.Ö. 353’de şehrin tepesine Mausoleum’un yapımını başlatır. Kralın ölümü sonrası, kardeşi-karısı Artemisia ve ailesi tarafından sürdürülür inşaat. İlkçağ yazarları Plinius ve Vitrivius yapıyı, detaylı biçimde anlatır. Halikarnas Mozolesi’nin 241 x 105 bir alana inşa edildiği ve yüksekliğinin 42 metre olduğu tahmin edilir. Üç kademeli podyum üzerinde yükselen 11 x 9 sütunlu İyon tapınağı biçimindedir; podyumun üstünde sütunlardan oluşmuş galeri ve ortasında mezar odası vardır. Tapınağın çatısı, çok basamaklı bir piramit şeklindedir; 24x30 metrelik çatının üstünde, dört atlı ve bir araba (quadriga) konulur. Podyum, gövde ve çatı alışılmadık yoğunlukta frizler ve bağımsız heykellerle süslenmiştir.

Reconstruction and Ruins of the Mausoleum at Halicarnassus in Caria, now Bodrum in Turkey
                                                                                                                  Halikarnas Mozolesi rekonstrüksiyonu ve bugüne kalanlar
İsimleri ve gerçekliği tartışmalı da olsa, dönemin ünlü yontucularının eserde çalıştığı söylenir. Podyum frizlerinin doğu bölümünde Skopas, kuzeyde Bryaxis, batıda Leochares, güneyde Timotheos, hatta Praxiteles‘in çalıştığı iddia edilir. Podyum frizlerinde, Yunanlıların dış düşmanları Amazonlarla savaşı (Amazonomakhi) ve Yunan halklarının kendi aralarındaki iktidar mücadelesi (Kentauromakhi) işlenir. Figürlerde farklı üsluplar, detaylı işçilik ve derinlik duygusu hâkimdir; aksiyon, tüm yönlerden görülecek biçimde, paralel eksende ve birbirlerini kesmeden devam eder. Kazı alanında bulunan kadın ve erkek heykellerinin, Mausolos ve Artemisia’ya ait olduğu sanılır. Anıtın galerisinde veya çevresinde olduğu düşünülen bulgular arasında aslan, sfenks, pars ve köpek yontuları vardır.

Amazonomachy Frieze from the Mausoleum at Halicarnassus - Mix
Amazonomachy Friz - Halikarnas Mozolesi 

Anadolu’nun en büyük anıt mezarı Halikarnas Mozolesi, 15. ve 16. yüzyılda St. Jhon Şövalyeleri tarafından kale inşaatında taş ocağı olarak kullanılır ve büyük orada yıkıma uğrar; sonrasında kazı kalıntıları, İngilizler tarafından yurtdışına kaçırılır ve bugün British Museum’dadır. Bulguların ve yazılı kaynakların karşılaştırmasıyla, anıtın mimari rekonstrüksiyonu yapılır. Mausoleum, görkemli tasarımıyla Helenistik ve Roma dönemindeki benzerlerine örnek olur ve anıt mezarlar, ondan türetilen Mozole kelimesiyle tanımlanır. Bugün, anıtın Bodrum’daki yerinde sadece çukur vardır.

Centaur Frieze of the Mausoleum of Halikarnassos  - Mix
Kentaur Friz - Halikarnas Mozolesi 

Belevi Mozolesi

Efes-Sardes antik şehirleri arasındaki (İzmir-Selçuk) Belevi Köyü’nde bulunan anıt mezar yıkıntısıdır Belevi Mozelesi. Kaide üzerine tapınak biçiminde inşa edilen anıt, sebebi bilinmeyen bir şekilde, yarım kalır, bitirilemez. Yarım da kalsa, Halikarnas Mozolesi’nden sonra Anadolu’nun büyük ikinci anıt mezarıdır. Mezarın, Efes kralı Lysimachus tarafından M.Ö. 300’lü yıllarda inşa ettirildiği; ama savaşta öldürülen Efes kralının buraya gömülmediği, sonrasında Efes’i işgal eden Selevkos kralı II. Antiochus’un M.Ö. 250’lı yıllarda, yarım kalmış bu mezara gömüldüğü rivayet edilir. Diğer yandan, Belevi Mozelesi’nin kime ait olduğuna ve ne zaman yapıldığına dair kesin kanıt veya yazıt ele geçmemiştir.
Belevi Mausoleum, Selçuk in Turkey
Belevi Mozolesi, Selçuk
Mozole ovaya doğru uzanan tepe üzerinde büyük bir kaya kütlesinin yontulması ile yapılır. Kaya kütlesi, daha sonra iki sıra mermer blok ile kaplanır. Ana kaide, kare biçiminde 29x29 metre ölçülerinde ve 11 metre yüksekliğindedir. Üç basamaklı kaidenin üzerinde, dört cepheyi kaplayan Dorik nizamlı 28 sütun ile çevrili kat vardır. Sütunlu katın yüksekliği 10 metredir; sütunların arasında Cella bulunur. Mimari parçaların üzerinde Korint süslemeler, renk ve boya işçiliği kullanılır. Mausoleum’dan etkilendiği için muhtemelen, çatısı piramit biçimindedir. Kayanın güney tarafında defin odası oyuğu vardır; defin odasında bulunan lahit ve diğer kalıntılar, bugün Efes Müzesindedir.


Gümüşkesen Mozolesi

Bugün Muğla-Milas sınırları içinde yer alan ve M.S. 2. yüzyılda yapılan Gümüşkesen Mozolesi, 8.5 metre yüksekliğindedir. Yapımında gri-beyaz mermer, moloz taş ve harç kullanılır. Alt kat, büyük ve düzgün yontulmuş mermer bloklardan yapılır; orta kat, İon sütunları ile çevrilidir ve çatısı basamaklı piramit biçimindedir. Alt kat gömülerin konduğu mezar odası, orta kat dinsel tören alanıdır. Gümüşkesen Mozolesi, Roma dönemine aittir, bölgedeki nekropol alanında bulunur; kim yâda kimler için yapıldığı belli değildir ve Bodrum’daki Mausoleum'un, küçük kopyası gibidir.
Gümüşkesen Monument in Milas at Turkey
Gümüşkesen Mozolesi, Milas 

Harpiler Anıtı

Bugün Antalya-Fethiye arasında yer alan Ksantos (Xanthos) antik şehrinde keşfedilen anıt mezar (M.Ö. 5.yüzyıl) adını üzerindeki yarı insan, yarı kuş yaratık Harpiler’den alır. Harpiler Anıtı, 30 ton ağırlığındadır; dikdörtgen ve tek parça (monolit) kayadan yontulur; 5.5 metre yüksekliğindedir; dört ayak üzerinde yükselen ve kapısı olan gömüt odasıdır. Dört cephesindeki kabartmalarda, mezar sahibin yaşantısından sahneler sunulur. Kuzey cephesinde taht üzerinde oturan mezar sahibi, savaşçı miğferi uzatır; karşı cephede de benzer bir sahne vardır. Diğer cephelerde, Harpiler yer alır; Pagan inanca göre Harpiler, ölülerin ruhlarını göğe taşırır. Başka bir cephede, Tanrıçaya adaklar sunulur; kadınlar ve genç kızlar ellerinde meyve ve çiçeklerle ilerler. Kazı bulguları yurtdışına kaçırılmıştır ve British Museum’dadır. Bugün, Fethiye’deki ören yerinde Harpiler’in çıplak kalmış kulesi durmaktadır.


The Harpy Tomb frieze and ruins, circa 480-450 BC, from Xanthos in Anatolia
Harpiler Anıtı, Kanthos 

Nereid Monument, reconstruction  fron Xanthos in Anatolia, ca. 390–380 BC.
Nereidler Anıtı


Nereidler Anıtı

Likya’daki Ksanthos (Xanthos) kentine hâkim bir yamaçta inşa edilen (M.Ö. 420-390) Nereidler Anıtı, İon tapınağı görünümlü anıt mezarların Anadolu’daki ilk ve en önemli örneğidir. Yüksek podyum üzerine kurulur; 4x6 sütunludur; içindeki cella bölümünde mezar yatağı (cline) vardır. Kesin olmamakla birlikte, Ksantos kralı Arbinas adına yapıldığı düşünülür. Sütunları arasında Nereid heykelleri; cella duvarı ve podyum üzerinde kabartmalı kuşaklar vardır. Frizlerde (kabartmalar) kent savunması, geçmiş efsaneler ve av sahneleri tematik olarak birbirlerini takip eder. Kabartmanın birinde başının üzerinde şemsiye olan kişi, mezar sahibi ve muhtemel kral Arbias dir ve diğer cephelerde yaşamından kesitler anlatılır. Alınlık frizlerinin yansı sıra, anıt çevresinde 12 tane heykel bulunur. Bunların çoğu, mezara ismini de veren deniz perileri Nereidler’dir ve anıtın orijinalinde galeri sütunları arasındadırlar.
aces from Frieze Nereid Monument of Xanthos.
Yüzler, Nereid Frizi
Asyatik etkilerin ve İon yaşamının eriyik kullanımı ile Nereidler Anıtı, Likya sanatı örneğidir. Kent savunmasını işleyen frizlerde, Şarkvari anlatım hâkimdir; insan yüzü ve özellikle gözler oldukça etkileyicidir. Nereid yontularında, İon etkisi belirgindir; Nereidler, ölülere son yolculuklarında eşlik eden perilerdir. Periler, denizin ve rüzgârın etkisine açıktır; elbiseleri (chiton) gövdelerine yapışıktır, hareket içinde sükûneti telkin ederler faniye. Ölüm karşısında fani yolcularını, dans ve şarkıları ile eğlendiren güzelliğin temsilidir Nereidler. Anıt, kazılar sonrası İngilizler tarafından yerinden sökülerek yurtdışına kaçırılır ve British Museum’dadır. Bugün, Antalya’da Nereidler’in yerinde boş tepe vardır.

Frieze from Nereid Monument of Xanthos
Nereidler Frizi 
Nereids, Sea-Nymph from the monumental from Xanthos in Lykia, Anatolia
Deniz Perisi, Nereid Heykelleri